Czym są przestępstwa z nienawiści?
Przestępstwa z nienawiści, bo o nich mowa, to bardzo specyficzna grupa przestępstw. Termin „przestępstwa z nienawiści” (ang.hate crimes) wprowadziła doktryna amerykańska w latach80. XX wieku1. Może on jednak wprowadzać w błąd. O zakwalifikowaniu przestępstwa do tej grupy nie będzie przesądzać sama emocja, która powodowała sprawcą, lecz podstawa dla wystąpienia takiej emocji u sprawcy.
Należy podkreślić, że przestępstwa z nienawiści są oderwane od relacji łączącej sprawcę z ofiarą. Co więcej, relacja taka nie będzie istnieć albo nie będzie mieć znaczenia dla faktu popełnienia przestępstwa. Dlatego też do przestępstw z nienawiści nie zaliczymy tzw. zabójstw w afekcie. Tutaj pobudki sprawcy, choć nieusprawiedliwione, wypływają bezpośrednio z relacji łączącej sprawcę i ofiarę.
Przyczyną zachowania sprawcy będzie cecha, jaką posiada ofiara i która łączy ją z innymi osobami, odróżnianymi na podstawie tej cechy. Zgodnie z definicją Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODiHR)[1], uważaną obecnie za powszechnie obowiązującą, przestępstwem nienawiści będzie przestępstwo, którego ofiara powiązana jest lub udziela wsparcia grupie wyróżnianej na podstawie rasy, narodowości, pochodzenia etnicznego, języka, koloru skóry, religii, płci, wieku, niepełnosprawności fizycznej lub psychicznej, orientacji seksualnej lub innej podobnej cechy.
Jeżeli więc sprawca pobił kogoś, bo ten, „był Polakiem” albo znieważył ze względu na inny od swojego koloru skóry – takie czyny zaliczymy do przestępstw z nienawiści.
Charakterystyka działania sprawcy
Przestępstwa z nienawiści mogą zostać popełnione przez każdego człowieka, który może ponosić odpowiedzialność karną. Polegać będą na publicznym „nawoływaniu do nienawiści” – chodzi tutaj o odziaływanie na psychikę czy też emocje grupy osób[2].
Czyny sprawcy mają wzbudzić u innych silną, mocno natężoną emocję w postaci nienawiści, którą określa się jako silną niechęć, wrogość[3], złość czy brak akceptacji. Według Sądu Najwyższego nie będą to tylko działania wzbudzające niechęć czy wręcz wrogość do poszczególnych osób lub grup społecznych, ale też podtrzymujące i nasilające takie negatywne nastawienie. Co więcej, mają one podkreślać „uprzywilejowanie, wyższość określonego narodu, grupy etnicznej, rasy lub wyznania”[4] oraz jego braku.
Przejawami tych działań będą donośne okrzyki, odezwy, umieszczanie ogłoszeń lub artykułów w mediach społecznościowych czy prasie, wystąpienia na wiecach lub manifestacjach, ale również przekazywanie treści na wykładach czy w miejscu pracy, a więc wszędzie, gdzie sprawca stykać się może z pewną grupą osób. Osoba, która dopuszcza się takiego czynu, musi być tego świadoma i subiektywnie chcieć dokonać danej czynności przestępnej.
Co ważne – dla realizacji tego przestępstwa nie będzie konieczny skutek w postaci wywołania u odbiorcy wrogich emocji wobec danej grupy społecznej.
Nienawiść dotyczy grupy
Wbrew pozorom sprawca, nawet działając wobec jednostki, swoim zachowaniem doprowadza do szerzenia wrogości wobec całej grupy, z której jednostka pochodzi.
Nie ma znaczenia, czy sprawca dopuszcza się tego przestępstwa choćby wobec jednej tylko ofiary. Czyni to bowiem właśnie dlatego, że posiada ona cechę przypisaną grupie, co do której sprawca jest wrogo nastawiony.
Dlatego też działanie sprawcy jest wyraźnym komunikatem nienawiści do całej grupy, z której pochodzi dana jednostka. Zjawisko to nosi miano message crime. Reperkusje zachowania sprawcy odczuwa nie tylko bezpośrednio ofiara, ale również dana wspólnota osób.
Wsparcie dla ofiar
Warto pamiętać o tym, że dzień 22 lipca to Europejski Dzień Wsparcia dla Ofiar Przestępstw z Nienawiści.
Nie tylko w tym dniu, ale na co dzień nie bądźmy obojętni wobec szerzenia nienawiści. Szczególnie zaś tej motywowanej różnicami na tle rasowym, wyznaniowym czy narodowościowym.
apl. adw. Alicja Delestowicz-Reda
[1] Jest to jedna z instytucji Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OSCE).
[2] K. Wiak (red.), Komentarz do art. 256 [w:] A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, Wyd. 7, Warszawa 2021.
[3] Słownik Języka Polskiego PWN, Nienawiść, https://sjp.pwn.pl/sjp/nienawiść;2489079 (dostęp: 15.07.2022 r.).
[4] Wyrok SN z 08.02.2019 r., IV KK 38/18; por. postanowienie SN z 01.09.2011 r., V KK 98/11; wyrok SN z 08.02.2019 r., IV KK 38/18.